Królestwo, a później imperium Mali było wyjątkowo długotrwałym, pobożnym i bogatym krajem zbudowanym na fundamencie handlu między regionami Sahary, Sahelu i Afryki subsaharyjskiej, zjednoczonym islamską wiarą i rządzonym przez zręcznych władców przez ponad 300 lat. Szczyt potęgi imperium Mali przypadł na okres między XIII i XVI wiekiem, po którym wewnętrzne napięcia i zewnętrzne zagrożenia doprowadziły do jego upadku.

Błogosławieństwem Afryki Zachodniej są trzy skarby: złoto, sól i miedź. Zapotrzebowanie na te dobra przyczyniło się do powstania w tym regionie szlaków handlowych należących do najdłużej funkcjonujących w historii zachodniego świata, a wprowadzenie w II w. wielbłądów jako zwierząt jucznych umożliwiło zintensyfikowanie transsaharyjskiej wymiany handlowej.

Królestwo Mali powstało w IX wieku jako lokalna potęga. W X lub XI w. w regionie rozpowszechnił się islam. Mali rozpoczęło ekspansję i podboje pod rządami Sundiaty (lub Sunjaty) Keita na początku XIII wieku, a władca ten jest bohaterem części najsłynniejszych pieśni pochwalnych malijskich jeliów czy griotów. W 1235 r. Sundiata pokonał lud Sosso w bitwie pod Kiriną, co zapoczątkowało wzrost potęgi Mali. Po wygranej bitwie Sundiata miał zwołać zgromadzenie możnych, by skodyfikować organizację władzy i społeczeństwa, wprowadzić prawo własności, prawa kobiet, ochronę środowiska oraz określić osobiste obowiązki obywateli. Wszystkie postanowienia spisano w edykcie zwanym „Kartą z Kurukan Fuga”. Ten niezwykły dokument został umieszczony na liście niematerialnego dziedzictwa UNESCO. Wymieniono w nim nawet osobę, która może żartować z członkami królewskiej rodziny.

Struktura królestwa przypominała konfederację sprzymierzonych miast-państw oraz administrowanych lokalnie regionów. Podobnie jak w innych miejscach na świecie istniała w nim warstwa możnych – klanowa arystokracja wojowników. Władcom doradzał jeli – osoba łącząca rolę trubadura, historyka i barda. Jeli i grioci do dziś pełnią w Afryce Zachodniej ważną rolę. Sundiata rozpoczął proces wzmacniania swojej władzy nad ludem Manden, ale lokalni władcy i rody rządzące zachowywały swoją pozycję po złożeniu przysięgi wierności mansom (królom) z rodu Keity.

Mansa Musa Keita I, wnuk stryjeczny Sundiaty, rządził przez 25 lat na początku XIV wieku. Za swego życia odbył słynną pielgrzymkę do Mekki, wydając w jej trakcie fortunę w złocie. Przebywając za granicą, zwerbował islamskich znawców prawa, uczonych, artystów i naukowców z całego islamskiego świata i zaprosił ich do Mali. Podczas jego hadżdżu malijscy generałowie podbili królestwo Songhaj i włączyli do imperium miasta Timbuktu i Goa. Musa, powracając do swego pałacu, przemierzał nowo zdobyte ziemie.

Timbuktu już przed podbojem było bogatym miastem handlowym położonym na skraju Sahary oraz ważnym ośrodkiem handlu złotem i solą. Mansa Musa zlecił wybudowanie w nim meczetów oraz powiększenie madrasy w Sankore, dzięki czemu stała się ona największą biblioteką Afryki oraz jej centrum prawoznawstwa (tak jak Bolonia w Europie). Ich charakterystyczna, ziemna konstrukcja była w tej epoce nowością, choć obecnie jest uważana za charakterystyczną cechę malijskiej architektury.

Ibn Battuta, legendarny podróżnik i kronikarz, zawędrował do Mali w latach 1349–1353, a jego relacje należą do najlepszych źródeł opisujących życie w okresie szczytowej potęgi imperium. Podróżnik z uznaniem wypowiadał się o podejściu Malijczyków do sprawiedliwości, bezpieczeństwie publicznym i braku rozbojów oraz o powszechnej obecności islamu w życiu publicznym. Mniej podobały mu się inne rzeczy: swobodne mieszanie się płci (uważał to za niestosowne i postulował stworzenie rygorystycznych reguł dotyczących ubioru), tolerancja wobec kulturowych i religijnych tradycji sprzed nastania islamu (uznawał je za obrazę wiary) oraz potrawy, jakimi ugościł go mansa Sulejman Keita (uważał, że były poniżej jego godności).

Źródła dotyczące imperium malijskiego w okresie od XIV do XVI wieku pozostają skąpe, prawdopodobnie z powodu osłabienia władzy centralnej oraz nieudolności ówczesnych władców. Zmieniające się warunki klimatyczne również mogły przyczynić się do problemów Mali. Sahara zwiększająca swój zasięg na południu zajęła lesiste tereny, zmniejszając dostawy drewna opałowego, a wilgotniejszy klimat początku XVI w. mógł spowodować rozprzestrzenienie się much tse-tse, co uniemożliwiło kawalerii Mandekalu ekspansję na południe. Słabsi władcy, rosnąca potęga Maroka, odradzający się Songhaj oraz kryzys sukcesji po śmierci Mahmuda Keity IV spowodowały, że imperium rozpadło się na wiele niezależnych państewek.

Unikalna kombinacja tradycyjnej islamskiej i zachodnioafrykańskiej kultury, ustna tradycja (szczególnie rola jeliów lub griotów) oraz bajeczne bogactwo imperium Mali sprawiają, że jest ono wyjątkowo atrakcyjnym i satysfakcjonującym obiektem badań. Mieszkańcy Afryki Zachodniej do dziś z dumą wspominają okres rządów mansów – czas, w którym na europejskich mapach tego regionu znaleźć można było wizerunki czarnoskórych królów zasiadających na złotych tronach i dysponujących nieprzebranymi bogactwami, a o Timbuktu mówiło się szeptem pełnym zachwytu. Dziedzictwo to ma ogromną wartość zarówno materialną, jak i kulturalną.