U szczytu potęgi Mongołów ich furię dawało się odczuć od Azji Wschodniej po Europę Zachodnią, a rządząca imperium dynastia istniała aż do XX wieku. Prawdziwa kronika ich historii musi jednak uwzględnić zarówno terror podbojów, jak i umiejętności jednoczenia wielu różnych części imperium w obszarach od technologii po kulturę.

Lud, który określamy dziś mianem Mongołów, stanowi zbiór ludów koczowniczych zamieszkujących stepy Azji Środkowej, takich jak Xiongnu (u szczytu potęgi ok. II w. p.n.e.) oraz Kitajowie (znani w świecie od około IV w. n.e.).

Te nomadyczne, wojownicze plemiona rozwinęły technikę strzelania do celu podczas jazdy na koniu, która uczyniła z nich groźnych przeciwników osad oraz królestw w całym regionie.

Te tak zwane barbarzyńskie hordy w pewnych sytuacjach łączyły swe siły, tworząc większą, przerażającą armię, która jednak zwykle zostawała odparta (na przykład w przypadku Xiongnu przez dynastię Han), a czasem wręcz była bliska zagłady. Do II w. n.e. Mongołowie – a także Tatarzy – stanowili dla Chin problem na tyle irytujący, że cesarz Han zarządził ich całkowitą eksterminację oraz budowę Wielkiego Muru.

Państwo, które zwykle rozumie się pod pojęciem imperium mongolskiego, swój początek wzięło w osobie urodzonego na stepach w roku 1162 Temudżyna. Był to syn mongolskiego dowódcy prowadzący częste walki ze swoimi rywalami w regionie, które szybko wygrywał dzięki szpiegostwu oraz armii stworzonej w oparciu o zasługi i umiejętności wojowników zamiast więzów krwi. Do roku 1206 jego wojska podporządkowały sobie zachodnie plemię Najmanów, żyjących na północy Merkitów oraz Tangutów na południu, a sam Temudżyn ogłosił się Czyngis-chanem.

Pierwszym dokonaniem władcy Mongołów było ustanowienie zunifikowanego kodeksu praw zwanego jasą. Określał on strukturę społeczną nowo zbudowanego imperium, wskazując obowiązki zarówno króla, jak i przeciętnego obywatela, i skupiając się na podziale własności, kobiet oraz obowiązków cywilnych i militarnych.

Zgodnie z zapisami jasy wszyscy obywatele dysponowali wolnością religijną tak długo, jak tylko zachowywali lojalność wobec Czyngis-chana. Przywódcy religijni byli natomiast zwolnieni z podatków oraz wszelkiej służby wojskowej i cywilnej.

Podczas rządów trzeciego syna Czyngis-chana, Ugedeja, chanowie stali się patronami świątyń i innych domów czci taoistów, chrześcijan, buddystów i muzułmanów Karakorum. W późniejszym okresie imperium rozpoczęło też finansowanie budowy chrześcijańskich kościołów w Chinach, świątyń buddyjskich w Persji oraz szkół muzułmańskich w Rosji. Wszystko to stanowiło użyteczną metodę pozwalającą jednocześnie na zachowanie szacunku wobec lokalnej tradycji oraz podporządkowanie jej prawom imperium.

Do czasu ekspansji wnuka Czyngisa, Batu, na Bałkanach w latach 40. XIII w., imperium mongolskie było znane pod nazwą chanatu Złotej Ordy. Na jego stolicę Batu wybrał miasto Saraj nad rzeką Achtubą w okolicy dzisiejszego Wołgogradu. W XIV w. państwo to było już największym imperium lądowym w historii, rozciągając się na obszar około 30 milionów kilometrów kwadratowych.

Podczas podbojów mongolscy wojownicy nie posiadali wiele wyposażenia, dzięki czemu mogli poruszać się szybko, a wszelkie elementy potrzebne do budowy drabin, mostów czy machin oblężniczych zbierali po drodze. Każdy z nich był też odpowiedzialny za wykonanie i zapewnienie sobie łuku do walki. Zamiast osad czy miast odpoczywali natomiast w zbudowanych w pośpiechu z filcu oraz wzmocnionych wikliną szałasach.

Gdy dotarli zaś do celu, rozpoczynali oblężenie najbardziej nawet ufortyfikowanych miast, korzystając z broni zebranej wśród różnych cywilizacji imperium i polegając tak na technologii, jak i na potędze swej reputacji.

Choć sami Mongołowie nie mogli się poszczycić większymi osiągnięciami kulturowymi, konstrukcja ich imperium pozwalała na rozpowszechnianie sztuki czy technologii z najdalszych jego zakątków do innych. Za przykład może posłużyć kampania Hulagu-chana przeciw Bagdadowi w połowie XIII w., w którą zaangażował 1000 chińskich budowniczych katapult (wraz z ich całymi rodzinami), wykorzystując ich wiedzę do zburzenia ścian miasta. Podobna sytuacja miała też miejsce później, kiedy Syryjczycy zaznajomieni z projektami katapult z przeciwwagą tworzonych w irańskim chanacie asystowali dynastii Yuan podczas walk z dynastią Sung na południu Chin.

Mongołowie byli groźnym narodem, którego powszechnie się lękano, a jedynym wrogiem zdolnym do zakłócenia funkcjonowania imperium było ono samo. Jego główna część uległa rozbiciu po śmierci chana Mongke w roku 1259 – ponieważ nie wybrał on następcy, jego synowie oraz inni członkowie rodziny postanowili jednocześnie przejąć władzę.

Do roku 1271 wojna domowa podzieliła imperium na cztery chanaty: Złota Orda założona przez Batu-chana zdominowała obszary Rosji oraz zachodnią część Wielkiego Stepu, a w zachodnim Turkmenistanie muzułmański Chanat Czagatajski rządzony przez Ugedeja, trzeciego syna Czyngis-chana, okazywał swoją potęgę przez pięć wieków na ziemiach Azji Środkowej, w tym części dzisiejszej Rosji, Chin oraz Afganistanu. Państwo Ilchanidów rozciągało się od Iranu po rejony Azji Środkowej. Wnuk Czyngis-chana natomiast, Kubilaj-chan, zdetronizował w Chinach dynastię Song i oddał władzę dynastii Yuan.

Imperium mongolskie ponownie przeżyło świetność pod władzą Timura Chromego, który w latach 1380-1400 zdołał podbić obszary między Iranem, Chorasanem, Haratetem, Bagdadem, Indiami, Azerbejdżanem i Anatolią, ponownie jednocząc podzielone chanaty (przynajmniej na pewien czas).

Choć dziś imperium już nie istnieje, Mongołowie wciąż trwają: ostatni obejmujący władzę potomek Czyngis-chana, Alim Chan, panował w Bucharze (dzisiejszy Uzbekistan) jeszcze w XX w., a członkowie tego narodu zdołali przeżyć sowieckie czystki i żyją obecnie w swym własnym – choć podlega to czasem dyskusji – niepodległym kraju.