Sumeria, która tak naprawdę nigdy nie była królestwem ani imperium, a raczej zbiorem miast-państw mających wspólne obyczaje i czasami władzę centralną, jest uważana za pierwszą „cywilizację” świata. Król (a raczej hegemon) był tu wskazywany przez kapłanów, co prowadziło do powstawania krótkich dynastii władców z bogatych i wpływowych miast-państw: Kiszu, Lagaszu, Ur, Uruk, Adabu itd. Przed rokiem 3000 p.n.e. Sumeryjczycy stworzyli pismo (dokładniej logogramy w okresie przedpiśmiennym), dzięki czemu historycy wiedzą, czym się zajmowali.

Sądząc właśnie po zachowanych tekstach i znalezionych dowodach natury archeologicznej, pierwszym cywilizowanym ludem (choć standardy cywilizacyjne nie były zbyt wysokie) w regionie zwanym później Sumerem byli Ubajdowie. Osuszali oni bagna wzdłuż rzeki Eufrat, budowali z glinianych cegieł domy i mury, nawadniali pola, opracowali technologie tkackie, garbarskie, murarskie i garncarskie, a także stworzyli język pisany. Z czasem nabyli też kolejną cechę typową dla cywilizowanej społeczności – wykorzystywali pracę niewolników, których chwytali w górzystym kraju na północy. Następnie zbudowali natomiast kilka miast – zazwyczaj wokół świątyń – posiadających jakąś formę centralnej administracji (najczęściej był to kapłan-król i grono jego starszych wiekiem doradców). Z mętliku tej urbanizacji ostatecznie około 4 tysiąclecia p.n.e. wyłoniła się cywilizacja sumeryjska.

Około roku 2900 p.n.e. dobiegła końca ewolucja rządów kapłanów-królów w zwykłych, autokratycznych monarchów. Rozpoczął się wówczas okres dynastyczny Sumeru, z którego zachowała się długa lista panujących. Niektóre rody zasiadały na tronie przez wiele lat, często nawet niejednokrotnie (istniało na przykład pięć dynastii z Uruk i trzy z Kisz). Władzę nad zbiorowiskiem miast-państw przekazywało monarchom duchowieństwo ze świętego miasta Nippur. Bardzo prawdopodobnym jest również, że władza sumeryjskich królów była ograniczona – może poza ich własnymi miastami – mimo to jednak mieli za zadanie utrzymać spokój w całym państwie.

Jak się zdaje, nie szło im to najlepiej. Sądząc po zachowanych fragmentach tekstów i ocalałych pomnikach, kolejnych kilkaset lat cechowało stałe narastanie przemocy, o czym świadczy budowanie wysokich murów (takich jak np. zbudowane przez Gilgamesza umocnienia wokół Uruk) oraz zanik małych wsi w południowej Mezopotamii. Z czasem bardziej wpływowe miasta-państwa zaczęły współpracować w celach handlowych i obronnych. Nieuniknione stały się też przypadki prób przejęcia jednego miasta przez drugie przy użyciu siły.

Jako pierwszej udało się tego dokonać dynastii z Lagasz (ok. 2500–2270 r. p.n.e.), konkretnie zaś Eanatumowi, który anektował niemal cały Sumer – Kisz, Uruk, Larsę i inne miasta – oraz ściągał daniny z miasta Umma, wielkiego rywala Lagasz. Jak się zdaje, królowie tej dynastii stosowali politykę terroru – Stela Sępów (wielce wymowna nazwa) opisuje losy wrogów Lagasz... Nie były one godne pozazdroszczenia. Wreszcie jednak królowie Ummy obalili rządy wrogiego miasta, po czym podbili Uruk i uczynili je stolicą swojego kraju, który, jak twierdzili, sięgał od Zatoki Perskiej po Morze Śródziemne. Byli oni ostatnimi etnicznie sumeryjskimi władcami przed przybyciem akadyjskiego Sargona Wielkiego.

Początek jego panowania jest też chwilą, od której losy niesemickich Sumerów i semickich Akadyjczyków pozostają nierozerwalnie złączone. Imperium akadyjskie szczyt potęgi osiągnęło około 2400 roku p.n.e., gdy potężne wojska Sargona zdobyły większość miast-państw, do których były w stanie dotrzeć. Godząc się z nieuniknionym (w czym pomogła roztropność kapłanów w okupowanym przez Akadyjczyków Nippurze), duchowieństwo przyjęło rządy nowych panów. Język akadyjski zastąpił rodzimy, sumeryjski, który z czasem stał się „językiem literackim”, obyczaje Akadyjczyków stały się też obyczajami Sumerów, a religie obu ludów połączyły się zaś w jeden panteon.

Wszystko przebiegało gładko dla wszystkich zainteresowanych (może poza niewolnikami i chłopstwem), gdy nagle imperium akadyjskie... rozpadło się, a cały region pogrążył się w wiekach ciemnych aż do czasów trzeciej dynastii z Ur, która zaczęła panować około 2112 roku p.n.e. Był to okres anarchii: systemy nawadniające przestały działać, pola leżały odłogiem, zaś barbarzyńskie plemiona Gutejów z gór Zagros siały spustoszenie w całym Sumerze. Zdawały się one zupełnie nie doceniać zdobyczy cywilizacji – przejęły panowanie nad większością miast-państw i nie przejmowały się zupełnie rolnictwem, prowadzeniem zapisów czy bezpieczeństwem publicznym. Barbarzyńscy władcy nakazali na przykład rzekomo uwolnienie całego sumeryjskiego bydła. Decyzja ta w połączeniu z poważną, trwającą dziesięciolecia suszą i ogromnymi cenami zboża doprowadziła do wielkiego głodu.

Stolica kraju w Akadzie została w tym czasie tak dokładnie splądrowana – i to wielokrotnie – że jej ruiny pozostają do dziś nieodkryte (barbarzyńcy naprawdę znali się na łupieniu). Niektórym południowym miastom udało się wykorzystać powstałe wtedy zamieszanie i ponownie ustanowić niepodległe rządy. Gdy natomiast Gutejowie, nie mogąc znieść osiadłego życia, odeszli, do głosu ponownie doszła dynastia z miasta Lagasz. Około 2093 roku p.n.e. nippuryjscy kapłani ogłosili ją najważniejszą ze wszystkich. Zaczęła też ona przypisywać sobie boski rodowód.

Nie trwało to jednak długo. Nie minęło 50 lat, a druga dynastia z Lagasz została zastąpiona przez trzecią dynastię z Ur, z której najważniejsi byli królowie Ur-Nammu i jego syn, Szulgi. Gdy Utuhengal z Uruk, który rządził po królach z Lagasz, pokonał resztki wojsk gutejskich dowodzonych przez ich ostatniego króla, Tirigana, nastąpiło odrodzenie Sumeru. Piąta dynastia z Uruk przestała jednak nagle panować po siedmiu latach (jeśli wierzyć sumeryjskiej liście królów), na tron zaś wstapił Ur-Nammu. Okoliczności tej zmiany nie są jasne – niektórzy historycy wysuwają hipotezę, że Ur rozpoczęło rewolucję, inni zaś twierdzą, że Nammu był spokrewniony z Utuhengalem i pokojowo przejął władzę. Niezależnie od okoliczności, nowy monarcha wraz z synem podbili lub w inny sposób podporządkowali sobie miasta nawet w północnej Mezopotamii. Wtedy właśnie rozpoczął się sumeryjski renesans.

Renesans ten to powrót subtelności, pojawienie się wielu nowych stylów, religijne zamieszanie wywołane przez ateistę Gutenberga, ponowny rozkwit rolnictwa, a także pojawienie się fundamentu cywilizacji – kodeksu prawnego Ur-Nammu zawierającego długą listę przestępstw i zalecanych kar (głównie pieniężnych, ale przewidziano też egzekucje oraz odcinanie kończyn). Nammu zajmował się ponadto także projektami budowlanymi, a sztuka i literatura były opłacane przez bogatych. Na szczególną uwagę zasługują również osiągnięcia architektoniczne i rzeźbiarskie tamtych czasów (między innymi Ziggurat w Ur). Ogólnie rzecz biorąc, okres ten cechował się takim rozwojem, że historycy zaczęli nazywać go neosumeryjskim, by ułatwić jego dokumentowanie.

Szulgi tymczasem przewyższył nawet swego wybitnego ojca, podejmując na przykład stanowcze kroki ku formalizacji procedur skupionej w stolicy kraju, Ur, administracji. Przypisuje mu się ustandaryzowanie biurokracji, stworzenie archiwów dokumentacyjnych, systemu podatkowego i kalendarza – współczesna cywilizacja ma więc za co mu dziękować. Dobrze wykorzystał on też pracę poborców, formując stale strzegącą państwa armię. Duchowieństwo było pod takim wrażeniem Szulgiego, że wyniosło go na ołtarze jeszcze za życia, co było – nie tak jak dziś – bardzo rzadkim zaszczytem.

Gdy jednak na tronie zasiadał jego wnuk, Ibbi Suen, który został władcą w 2029 r. p.n.e., sprawy w Sumerze nie miały się wcale dobrze. Pierwszych dwadzieścia lat jego panowania upłynęło pod znakiem ciągłych rejz i inwazji plemion amoryckich, które podkopały wiarę poddanych Ibbi Suena w zdolności ich przywódcy. W efekcie Elam ogłosiło niepodległość i dołączyło się do powszechnych już napadów na karawany handlowe oraz niestrzeżone wioski. Sytuacja była coraz gorsza. Ibbi Suen zbudował umocnienia wokół Ur i Nippuru... niewiele to jednak pomogło.

Bezradność króla oraz jego niezdolność do obrony Sumeru sprawiły, że kolejne miasta-państwa za przykładem Elamu odłączały się od chwiejnej hegemonii. Cena zboża wzrosła sześćdziesięciokrotnie, a w wielu miastach szerzyła się zaraza – Jeźdźcy Apokalipsy zawitali do Sumeru. W ostatnich latach istnienia państwa Ibbi Suen rządził już tylko własnym miastem-państwem, Ur. W 2005 r. p.n.e. armia elamitów wraz z dzikimi plemionami z Zagros złupiły miasto i wzięły monarchę do niewoli. Został on zabrany do Elamu i uwięziony, niedługo później zaś zmarł (przyczyny tego przedwczesnego zgonu pozostają nieznane).

Chwała Sumeru przeminęła. Jego osiągnięcia przetrwały jednak próbę czasu – głównie dlatego, że wiele z tych innowacji nie było wcześniej znanych. Noah Kramer, ekspert w tej dziedzinie, w swoim najważniejszym dziele „Historia zaczyna się w Sumerze” wymienia ich 39, na przykład...

To, że uprawiający na poły pustynną ziemię wzdłuż wybrzeży rzek Sumerowie jako pierwsi zbudowali rowy nawadniające, kanały, wreszcie zaś zbiorniki wodne. Choć zapewne nie byli pierwsi, jeśli chodzi o wynalezienie pisma, to wykorzystywali je najskuteczniej – i to przez wiele stuleci – zapisując bardzo wiele informacji, które mogą dzięki temu poznać kolejne pokolenia. Jako pierwsi rozpoczęli również magazynowanie zapisków w archiwach (a więc stworzyli coś na kształt pierwszych bibliotek), a co za tym idzie, dali początek wielu rodzajom form literackich: poezji miłosnej, eposom, bajkom o zwierzętach, autobiografiom, elegiom i innym.

System znaków pozwolił Sumerom opracować także koncepcję pisemnej umowy (nie trzeba chyba wspominać, że przechowywano takowe w archiwach, by nikt nie mógł się z nich wykręcić) oraz powszechnego w świecie finansów kredytu. Idea, w myśl której możliwa była zapłata tylko części ceny i przekształcenie reszty w dług, z pewnością pozwoliła na rozkwit sumeryjskiej ekonomii, choć nie była zbyt atrakcyjna dla sprzedających. Doszło również do standaryzacji liczb, dzięki czemu można było zapanować nad tętniącym handlem i sprawnie dokonywać płatności. Sumerowie ponadto jako pierwsi podzielili rok na miesiące, a także dzień na równe części.

Stworzyli oni też pierwszą cywilizację, która dobrze wykorzystała koło. Wózki miały koła. Pługi miały koła. Rydwany miały koła. Handel, uprawa roli i toczenie wojen nie trwało już tak długo. I nawet jeśli to nie Sumerowie je odkryli (historycy dyskutują nad tym bowiem ad nauseam), to z całą pewnością znaleźli mnóstwo sposobów na jego wykorzystanie. Szkoda, że nie mieli zbyt wielu koni...

Lista sumeryjskich „pierwszych” jest, oczywiście, o wiele dłuższa.

Ostatecznie jednak zgubę przyniósł im brak porządnego budulca – gliniane cegły zwyczajnie nie pozwalały na budowę wysokich i potężnych murów zdolnych powstrzymać wszystkich barbarzyńców z północy, południa i wschodu. Imperia Babilończyków i Asyryjczyków zawdzięczają jednak swoje powstanie Sumerowi, prawdziwej kolebce cywilizacji.