Kilka miesięcy po swojej pożegnalnej pielgrzymce, która stała się fundamentem hadżdżu, prorok Mahomet zachorował i zmarł w Medynie w czerwcu 632 r. w wieku 62 lat. Według tradycji sunnickiej jego wyznawcy wybrali Abu Bakra Siddique na Amira al-Mu'minina („przywódcę wiernych”), następcę Mahometa i pierwszego kalifa prawowiernego. Szyiccy muzułmanie utrzymują tymczasem, że to Ali, zięć i kuzyn proroka, został wybrany przez samego Mahometa na jego duchowego i doczesnego następcę. Ta różnica w poglądach doprowadziła do trwającej po dziś dzień schizmy.

Pod przywództwem Abu Bakra oraz jego trzech zdolnych następców rządzących z Medyny, wojownicy Islamu – kierowani wizją proroka – przemierzali pustynie i równiny we wszystkie strony świata, zajmując Persję, Syrię, Egipt, większość Anatolii, a także wybrzeże Afryki Północnej. W latach 650–655 zdobyli Cypr, Kretę, Rodos oraz dużą część Sycylii i zapukali do drzwi Cesarstwa Bizantyjskiego. W roku 655 cesarz bizantyjski Konstans II osobiście poprowadził flotę do walki z arabską inwazją... i przegrał. Stracił około 500 okrętów i sam ledwie uszedł z życiem. U szczytu swej potęgi kalifat prawowiernych był największym imperium, jakie dotychczas istniało.

Pod panowaniem kalifatu arabskiego podbite narody były traktowane mniej lub bardziej łaskawie, zgodnie z naukami Mahometa. Pokonani monoteiści (chrześcijanie, Żydzi, zaratusztrianie i inni) mogli nawrócić się i korzystać ze wszystkich praw oraz przywilejów (a także obowiązków) przysługujących obywatelom wyznającym islam, ale mieli także możliwość dalej praktykować swoje wyznania i korzystać z praw wynikających z ich świętych ksiąg – poza tymi, które były sprzeczne z Koranem. Była to względnie tolerancyjna doktryna, co działało w kolejnych wiekach na korzyść kalifatów arabskich.

Zarządzanie Dar al-Islamijjah („domem islamu”) również stanowiło wolę Allaha, zgodnie z naukami Mahometa. Pod panowaniem kalifa Umara, drugiego emira całej Arabii, powiększające się imperium zostało podzielone na dwanaście prowincji – każdą z nich zarządzał wali, a dodatkowo wyznaczano w nich sześciu innych urzędników, od sahiba-ul-kharaja (poborcy podatkowego) po kadiego (najwyższego sędziego). Umar stworzył też surowe kodeksy postępowania, których złamanie groziło straszliwymi karami, a ponadto każdy urzędnik musiał co roku udać się na hadżdż do Mekki i odpowiedzieć tam na skargi, jakie mógł złożyć na niego dowolny obywatel. W celu ograniczenia korupcji oraz nadużyć władzy kalif prawnie nakazał wypłacać urzędnikom wysokie uposażenia. Umar został wreszcie zamordowany przez perskich fanatyków, ale jego polityka zarządzania rosnącym imperium była kontynuowana jeszcze przez wieki.

Po morderstwie trzeciego kalifa, Usmana, w roku 656, Ali – popierany przez szyitów – został wybrany na jego następcę. Mu'awija, rodak Usmana i zarządca Syrii wspierany przez sunnitów domagał się jednak zemsty na zabójcach z miasta Basra, na co Ali nie wyraził zgody, ponieważ muzułmanin nie może walczyć z muzułmaninem. Podczas wybuchłej w efekcie pierwszej islamskiej wojny domowej – trójstronnego konfliktu pomiędzy Alim, Mu'awiją i charydżytami – kalif powoli stracił większość swego terytorium na rzecz Mu'awija. Później sam Ali został zamordowany w 661 r. przez charydżytów, którzy opracowali złożony spisek mający na celu zlikwidowanie wszystkich przywódców islamskich. Na ich nieszczęście nie udało im się zabić Mu'awija, który po zawarciu porozumienia z ocalałym synem Alego zdobył kalifat, założył dynastię Umajjadów i dalej niszczył charydżytów.

Umajjadzi nie przetrwali długo, rządzili mniej niż sto lat, ale udało im się podbić praktycznie wszystko, co znajdowało się w ich zasięgu, poza Bizancjum. Ze stolicy w Damaszku zdolni umajjadzcy kalifowie, tacy jak ibn Marwan (685-705 r.) i Sulejman (715-717 r.) zdołali umieścić sztandar islamu na Kaukazie, w Maghrebie, Sindzie na subkontynencie indyjskim, Al-Andalus (Iberia), Samarkandzie, Transoksanii, Chorezmie itd. W ten sposób powstało piąte co do wielkości imperium w historii cywilizacji.

Umajjadzi odcisnęli też trwałe piętno na cywilizacji jako wojownicy i budowniczowie – na przykład Abd ibn Marwan uczynił arabski językiem urzędowym imperium, wprowadził standard waluty islamskiej, zorganizował system pocztowy, naprawił Al-Kabę w Mekce i zbudował w Jerozolimie Kopułę na Skale. Architektura rozwijała się dalej także za panowania jego następców: jego syn zbudował meczet Al-Aksa naprzeciwko Kopuły na Skale, Meczet Umajjadów w Damaszku, a także wiele dróg, studni oraz szlaków wiodących przez góry, by ułatwić przemieszczanie się jego wojsk (z których korzystali jednak też zwykli ludzie). Pod rządami Umajjadów tolerancja religijna była na porządku dziennym, chrześcijanie i Żydzi zajmowali ważne stanowiska, a sami Umajjadzi walczyli z Bizantyjczykami, nie obawiając się zupełnie znajdującej się na ich tyłach nadal w większości chrześcijańskiej prowincji Syrii.

Kłopotów w raju było jednak aż nadto. Dwie wojny domowe i bunt Berberów w latach 740-743 osłabiły Umajjadów, nie pomogły też praktycznie nieustające wojny toczone przez kalifat na wszystkich jego granicach. Skarbiec opustoszał w wyniku starć oraz wprowadzenia programów zapomogowych mających wypełniać przykazania Mahometa o szczodrości wobec biednych. W końcu Kajsanici, odłam ruchu szyickiego, pod wodzą plemienia Abbasydów zwrócili się w roku 747 przeciwko kalifowi. W styczniu 750 r. oba rody i ich sojusznicy starli się w bitwie pod Zab, gdzie Umajjadzi ponieśli sromotną klęskę; Damaszek został zdobyty przez Abbasydów w kwietniu, a ostatni kalif Umajjadów został zabity w sierpniu w Egipcie. Nieliczni ocaleli Umajjadzi uciekli przez Afrykę Północną do Iberii, gdzie założyli Kalifat Kordoby (który istniał do roku 1031).

Nadeszła kolej, by to Abbasydzi rządzili rozległymi ziemiami arabskimi i robili to dobrze. Tak dobrze, że al-Khilafah al-'Abbasiyah uznaje się za złotą erę Islamu – okres, gdy kalifat muzułmański stał się intelektualnym oraz artystycznym centrum świata nauki, techniki, medycyny, filozofii, literatury i wszystkich innych istotnych dziedzin. Wcześniej jednak Abbasydzi musieli ustabilizować imperium pod swym czarnym sztandarem poprzez reformy i realizację celów politycznych.

Za rządów pierwszych pięciu kalifów armia została zrestrukturyzowana i służyli w niej już nie tylko Arabowie i Muzułmanie. Dbano o powszechną edukację, a ponadto powstały też pierwsze papiernie na Zachodzie, zbudowane przez chińskich jeńców wziętych do niewoli podczas bitwy pod Talas. Wprowadzono jednolitą walutę, której stabilność gwarantowała korona, a sprzyjające prawa i stawki celne zachęcały do prowadzenia handlu. Abbasydzi (bardziej religijni od Umajjadów) ponownie uczynili prawo islamu standardem systemu prawnego. Prawdopodobnie jednak największe znaczenie miała ich wola przekazania władzy lokalnej rodom szlacheckim – Al-Andalus i Maghrebu Umajjadom, Maroka Idrysydom, Ifrikijji Aghlabidom, a Egiptu Fatymidom – w celu zachowania ummah (w wolnym tłumaczeniu „społeczności muzułmańskiej”) opisanej w Koranie.

W chwili objęcia władzy przez Haruna al-Raszida w roku 786 jako piątego kalifa Abbasydów, imperium - mimo rzadkich buntów niezadowolonych plemion - było miejscem spokojnym, rozwijającym się i wręcz spektakularnie bogatym. Bagdad miał milion zdrowych oraz zadowolonych mieszkańców w okresie, gdy „wielka” stolica Karola Wielkiego w Akwizgranie liczyła ich zaledwie dziesięć tysięcy. Syn Haruna, kalif Abdullah al-Mamun zinstytucjonalizował natomiast Dom Mądrości założony w Bagdadzie przez jego ojca i zebrał tam największych uczonych z trzech kontynentów, by dzielili się ideami oraz kulturą z innymi studentami, a także wykładowcami. Dom stał się niedoścignionym ośrodkiem nauk humanistycznych i ścisłych, a ponadto zgromadzono tam największy zbiór tekstów greckich, perskich, sanskryckich, łacińskich i w wielu językach europejskich, a także arabskim. I pozostawał nim aż do złupienia Bagdadu przez Mongołów pod dowództwem Hulagu-chana w roku 1258.

Nieuchronnie, po trzech i pół wieku, niemożliwym okazało się utrzymanie imperium większego od rzymskiego wobec zawirowań historii, a raczej wbrew chrześcijanom. Na dalekim zachodzie trwała rekonkwista, Umajjadzi powoli wycofywali się z Iberii, a co ważniejsze, Watykan – to znaczy przynajmniej papież Urban II – postanowił, że nadszedł czas, by zjednoczone chrześcijaństwo „odzyskało” Ziemię Świętą znajdującą się pod panowaniem islamu. Krucjaty zapoczątkowane nieudaną I wyprawą ludową w 1096 r. i o wiele skuteczniejszą pierwszą krucjatą (która zdołała zdobyć Jerozolimę będącą głównym przedmiotem konfliktu) doprowadziły do okrutnych mordów w Lewancie, jakie trwały następnie przez wiele pokoleń. Walka między chrześcijanami i muzułmanami zdefiniowała resztę epoki Abbasydów.

Zadanie wypędzenia niewiernych spadło na barki Salaha ad-Dina Jusufa ibn Ajjuba (inaczej Saladyna). Choć był on dowódcą służącym Nur ad-Dinowi, zarządcy Syrii Seldżuków, Saladyn został też mianowany wezyrem Egiptu przez tamtejszego sułtana Fatymidów. Po śmierci Nur ad-Dina w 1174 r. Saladyn ogłosił ustanowienie dynastii Ajjubidów sułtanami Egiptu, a wkrótce potem także Syrii. Przetrwawszy próby zamachów, pomniejsze powstania i inne kłopoty, Saladyn rządzący z Kairu (choć rzadko tam bywał) dokonał ponownego zjednoczenia islamu w ramach nowego kalifatu arabskiego i zajął się krzyżowcami. Był on naprawdę wielkim dowódcą wojskowym, który po pewnym czasie odzyskał Jerozolimę, rozgromił większość państw krzyżowców w Lewancie, a w czerwcu 1192 r. zawarł z Ryszardem Lwie Serce traktat w Ramli, na mocy którego islam zachował Jerozolimę, a chrześcijańscy pielgrzymi mogli swobodnie przybywać do tego miasta.

Po Saladynie panowało jeszcze siedmiu sułtanów ajjubidzkich, którym przyszło się mierzyć z niemożliwymi wyzwaniami, Saladyn stworzył bowiem system „zbiorowej suwerenności” dla całego imperium, gdzie członkowie rodziny Ajjubidów rządzili obszarami jako „mniejsi sułtani”, z których jednego ogłaszano naczelnym wodzem zwanym as-Sultan al-Mu'azzam. Taka struktura polityczna sprzyjała konfliktom. W ciągu dwóch pokoleń sułtanat Ajjubidów był już w rozpadzie. W czasie, gdy prowincje się buntowały, a niewierni – podburzani przez fanatycznych papieży – wyruszali na kolejne krucjaty, żeby „ratować chrześcijaństwo”, Mamelucy zdołali obalić władzę Ajjubidów w Egipcie. Następnie pojawili się Mongołowie. Po kilku latach wojen granicznych Wielki Chan rozkazał swemu bratu, Hulagu, powiększyć Imperium Mongolskie aż do brzegów Nilu. W 1258 r. zajął on Bagdad i dokonał masakry jego mieszkańców – wśród ofiar znalazł się kalif i większość jego rodziny.

Choć kolejne dynastie przetrwały, a ponadto istniały też inne imperia islamskie, sam „Kalifat Arabski” przestał istnieć. Niechlubny koniec 600 lat chwały – epoki, której wierni nigdy nie zapomną.