Komunizm, któremu w teorii bliżej jest do systemu ekonomicznego niż systemu rządów, opiera się na napięciach społecznych między siłą roboczą a kapitałem. W swoich dziełach Karol Marks przedstawił problem: praca tworzy wartość, ale robotnikom („proletariatowi”) płaci się tylko tyle, by mogli się wyżywić i utrzymać. Cały zysk trafia do tych, którzy są właścicielami fabryki (lub gospodarstwa rolnego, akcji firmy, czyli – jak to określał Marks – „środków produkcji”). Dla wielu osób żyjących na przełomie XIX i XX wieku brzmiało to jak kradzież: owoce ich pracy były rozkradane przez właścicieli fabryk („burżuazję”), którzy sami nie pracowali. I tak narodziła się idea komunizmu – „dyktatury proletariatu”, czyli rządów tych, którzy pracowali, i swobodnego dostępu robotników do owoców ich własnej pracy. Nie przypominało to w żadnej mierze autokratycznej „dyktatury” – w szeregach proletariatu mieli w końcu znaleźć się wszyscy, każdy miał „dawać według zasług i dostawać według potrzeb”, a do tego wszyscy mieli brać udział w demokratycznych rządach (chociaż trudno znaleźć przykład funkcjonującego demokratycznego rządu w znanych z historii dużych państwach komunistycznych). W praktyce państwa komunistyczne miały problemy z realizacją tej wizji. Model zaproponowany przez Marksa opierał się na produkcji przemysłowej, więc co powinny z nim zrobić społeczeństwa rolnicze? Komunizm postrzegał religię jako mistyfikację używaną do utrzymywania niższych klas w ryzach, ale co z robotnikami, którzy są bardzo przywiązani do swojej wiary? Komunizm postrzegał walkę klas jako konflikt wykraczający poza granice narodowe i etniczne, ale co z ludźmi, którzy nie byli w stanie zaakceptować międzynarodowej jedności? W starciu z tymi pytaniami ideologia Marksa uległa rozbiciu i fragmentacji. Związek Radziecki przyjął koncepcję, według której wybrana grupa przedstawicieli – Partia Komunistyczna – powinna przewodzić realizacji wymaganych przemian (powstała w ten sposób tradycja „marksistowsko-leninowska”, którą widzimy obecnie w miejscach takich jak Wietnam). Później Józef Stalin wprowadził do (z gruntu antynacjonalistycznej) ideologii komunizmu nacjonalizm i ideę charyzmatycznego przywódcy. W miarę czynionych postępów Sowieci coraz częściej musieli tłumić głosy sprzeciwu za pomocą coraz ostrzejszych środków. W innej części świata Mao zasugerował, że w centrum komunistycznych przemian powinni znajdować się rolnicy, a nie robotnicy przemysłowi. Opierając się na spuściźnie Stalina, inni przywódcy w miejscach takich jak Korea Północna zbudowali społeczeństwa totalitarne, trudne do odróżnienia od faszyzmu, któremu komunizm – w teorii – gorliwie się sprzeciwiał.

Komunizm stał się atrakcyjną możliwością dla wielu narodów wyzwalających się z niewoli europejskiego kolonializmu. Podczas gdy narody kapitalistyczne obiecywały „trzeciemu światowi” członkostwo w międzynarodowej społeczności zdominowanej przez zachodnie firmy, komuniści oferowali samodzielność i sprzeciw wobec kapitalistycznego porządku, choć okupione dostosowaniem narodowej polityki do kierunku wyznaczanego przez ZSRR. Nacjonalizm również odegrał ważną rolę w polityce tych nowych państw i to on był impulsem, dzięki któremu zrzuciły one jarzmo kolonialnych reżimów. Tak narodziła się zimna wojna: starcie kapitalistycznej i komunistycznej wizji świata rozdzierające każdy naród, który pragnął pójść drogą środka, i często sprzyjające powstawaniu autorytarnych reżimów, w niewielkim stopniu przypominających ich demokratyczne ideały. Najgorszym horrorem, jaki powstał pod szyldem komunizmu, były rządy Czerwonych Khmerów – maoistycznego reżimu w Kambodży, który dążył do stworzenia utopijnego społeczeństwa, a zakończył się ludobójstwem przerwanym dopiero przez interwencję (również komunistycznych) sił Wietnamu. Partie komunistyczne nadal istnieją, nierzadko jako pomniejsze ugrupowania polityczne, w wielu krajach, a część oficjalnie komunistycznych państw zaadaptowała jakąś formę kapitalizmu (wskazać tu można przede wszystkim Chiny i Wietnam). Na liście istniejących obecnie państw – przynajmniej oficjalnie – komunistycznych znajdują się Kuba, Chiny, Wietnam i Laos. Czasem dołącza się do niej również Koreę Północną z jej „dżucze”, czyli doktryną łączącą komunizm z totalitaryzmem.